Η Ιαπωνία ήταν πάντα σε κάποιο βαθμό συνδεδεμένη με την κουλτούρα που περιστρέφεται γύρω από το τσάι. Κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι η καλλιέργεια και η κατανάλωση τσαγιού έχουν γίνει άμεσο στοιχείο της ιαπωνικής κουλτούρας και ότι το τσάι είχε σίγουρα αδιαμφισβήτητο αντίκτυπο στη ζωή των Ιαπώνων πολιτών και των προγόνων τους. Ωστόσο, αν και το ιαπωνικό φαινόμενο τσαγιού είναι ευρέως γνωστό, οι περισσότεροι από εσάς θα εκπλαγείτε, πόσο μεγάλη είναι η κλίμακα αυτού του φαινομένου.

Μπορεί να μην είναι προφανές σε μερικούς, για παράδειγμα, σε πόσους τομείς της ζωής του ιαπωνικού πολιτισμού μπορεί κανείς να παρατηρήσει την επιρροή του τσαγιού. Η αισθητική, η πολιτιστική ηθική πυξίδα, η σφαίρα της θρησκείας, η σφαίρα της τέχνης, ακόμη και η ίδια η αίσθηση της ύπαρξης – καθεμία από αυτές τις πτυχές τόσο της πνευματικής όσο και της σωματικής ζωής, επηρεάστηκε με κάποιο τρόπο από κάτι, το οποίο στον πολιτισμό μας θεωρείται ότι είναι απλώς ένα νόστιμο ποτό. «Ο αουτσάιντερ μπορεί πράγματι να αναρωτιέται σε αυτό που φαίνεται πολύ αμφίβολο για τίποτα. Τί καταιγίδα σε ένα φλιτζάνι τσάι! θα πει “- γράφει ο Kakuzo Okakura (1983-1913). Είναι ο συγγραφέας, θα έλεγε κανείς, η περίληψη της κουλτούρας του τσαγιού – «Book of Tea», που δημιουργήθηκε το 1906 – και ένας λάτρης μιας φιλοσοφίας γνωστής ως «Teaism» Πιστεύουμε ότι όλοι θα συμφωνούσαν – έχει κάποιο δίκιο. Η έννοια μιας σχεδόν θρησκευτικής λατρείας που περιστρέφεται, κατά την άποψή μας, γύρω από ένα συνηθισμένο ποτό εμφανίζεται στην πραγματικότητα ως ιδιαίτερα αφηρημένη. Ωστόσο, μέσα σε αυτό το άρθρο, και με παραπομπές από το «Book of Tea», θα προσπαθήσουμε να κάνουμε αυτήν την ιδέα λίγο πιο οικεία.

Πολύ λίγοι άνθρωποι συνειδητοποιούν ότι το matcha έχει πολλά κοινά με τον πολιτισμό σαμουράι, και έτσι και με το kendō. Από τον 13ο αιώνα περίπου, οι σαμουράι χρησιμοποίησαν ένα ποτό τσαγιού matcha ως φάρμακο για βελτιωμένη συγκέντρωση και αντοχή, η οποία, μεθυσμένος πριν από μια μονομαχία, υποτίθεται ότι είχε θετικό αντίκτυπο στην έκβασή της. Επιπλέον, ένα περίπλοκο μοντέλο για την προετοιμασία και την κατανάλωση του matcha, που ονομάζεται wabi, αναπτύχθηκε για αιώνες. Αυτή η φιλοσοφία γέννησε την τελετή του τσαγιού που είναι γνωστή μέχρι σήμερα. Σύμφωνα με ορισμένα ιστορικά αρχεία, οι σαμουράι θα έπιναν matcha από ένα κύπελλο κατά τη διάρκεια των συναντήσεων τους, το οποίο θεωρήθηκε ένα είδος τελετουργίας για την ενίσχυση της θεϊκής βούλησης, της εμπιστοσύνης και της πίστης.

Το Kendō είναι μια ιαπωνική μορφή αθλητικής ξιφασκίας που χρησιμοποιεί ξίφη από μπαμπού. Είναι μια από τις ιαπωνικές πολεμικές τέχνες που αναφέρονται συλλογικά ως budō, οι οποίες περιλαμβάνουν κλάδους πιο αναγνωρίσιμες και δημοφιλείς, όπως aikidō, judō ή karate. Σχεδόν κανείς δεν ξέρει ότι το kendō παραμένει η πιο διαδεδομένη πολεμική τέχνη στην Ιαπωνία, ξεπερνώντας τα άλλα αθλήματα από εκατοντάδες χιλιάδες ασκούμενους.

Ο κύριος σκοπός της πρακτικής kendō είναι να διαμορφώσει το σώμα και το μυαλό και να επιτύχει την προσωπική ανάπτυξη μέσω της σωματικής άσκησης. Εξ ου και το τελικό dō, που σημαίνει «μονοπάτι» στα Ιαπωνικά. Στην Ιαπωνία το kendō θεωρείται «πολεμική τέχνη δια βίου» επειδή μπορεί να ασκηθεί σε οποιαδήποτε ηλικία χωρίς τον κίνδυνο τραυματισμού, που επηρεάζει κυρίως τους επαγγελματίες αθλητές. Οι καλύτεροι επαγγελματίες είναι αυτοί που ξεκινούν αυστηρή εκπαίδευση ως παιδιά και το συνεχίζουν καθ ‘όλη τη διάρκεια της εκπαίδευσής τους, κερδίζοντας συχνά κάποιο έπαθλο, ήδη ως αστυνομικοί ή δάσκαλοι. Γιατί; Το Kendō ασκείται ευρέως από τους αξιωματικούς με στολή και γι ‘αυτό οι άνθρωποι που θέλουν να πετύχουν στον αθλητισμό επιλέγουν συχνά αυτά τα επαγγέλματα. Στην Ιαπωνία είναι αδύνατο να βρεθεί ένα άτομο που δεν είχε ποτέ επαφή με το kendō, είτε στο σχολείο (όπου οι μαθητές μπορούν να επιλέξουν μεταξύ kendō ή judō ως εξτρα μαθήματα), σε πανεπιστημιακά κλαμπ ή ιδιωτικά dōjō, αθλητικά κλαμπ.

Το Kendō προέρχεται απευθείας από την ξιφασκία των σαμουράι, η οποία χρονολογείται από τον 11ο αιώνα. Τα διαφορετικά σχολεία του είχαν αναπτυχθεί μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, όταν και εισήχθη η απαγόρευση μεταφοράς ξιφών από σαμουράι. Στις αρχές του 17ου αιώνα προστέθηκαν σταδιακά προστατευτικά η πανοπλία και τα σπαθιά εξάσκησης, τα οποία επέτρεψαν να τα χρησιμοποιούν ως σπαθιά, σε αιματηρές μονομαχίες. Η χρήση σπαθιών εξάσκησης, αρχικά κατασκευασμένη από ξύλο και αργότερα από μπαμπού, καθώς και στερεά προστατευτικά εργαλεία που διαμορφώθηκαν σε πανοπλία σαμουράι, επέτρεψαν μια πιο δυναμική πρακτική και αρκετές φιλονικίες. Οι κανόνες εκπαίδευσης που εισήχθησαν με την πάροδο του χρόνου περιόρισαν σταδιακά την αποδεκτή περιοχή στόχου για χτυπήματα και εξάλειψαν επικίνδυνες τεχνικές που απειλούσαν την ασφάλεια των μαχητών. Αυτοί οι κανόνες που εισήχθησαν στο παρελθόν έθεσαν τα θεμέλια για αυτό που γνωρίζουμε σήμερα ως kendō.

Μέχρι σήμερα το kendō εκτιμάται όχι μόνο λόγω της ιστορίας και της εκπαιδευτικής του αξίας, αλλά και για τον χαρακτήρα του χωρίς τραυματισμούς και τους σαφείς κανόνες μάχης. Σε kendō επιθέσεις επιτρέπονται χτυπήματα μόνο σε μια συγκεκριμένη περιοχή του σώματος του αντιπάλου, που καλύπτεται από προστατευτικό εξοπλισμό, δηλαδή χτυπήματα στο κεφάλι, τους βραχίονες και τον κορμό και ωθήσεις στο λαιμό. Για να είναι έγκυρη μια επίθεση (ippon), πρέπει να πληροί ορισμένα κριτήρια. Είναι μέρος της έννοιας ki-ken-tai-ichi, που σημαίνει «η ενότητα του νου, του σπαθιού και του σώματος», σύμφωνα με την οποία πρέπει να γίνει χτύπημα με ένα συγκεκριμένο μέρος του σπαθιού και με τη σωστή δύναμη, κίνηση του σώματος και μια συνοδευτική κραυγή. Επιπλέον, μετά από μια ενέργεια, ο αγωνιζόμενος πρέπει να παραμείνει σε εγρήγορση και έτοιμος για περαιτέρω μάχη. Μόνο τότε μπορεί μια επίθεση να θεωρηθεί αποτελεσματική. Οι τυχαίες επιθέσεις δεν θεωρούνται έγκυρες. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο στο kendō είναι σημαντικό να αγωνιζόμαστε για την τελειότητα μέσω εξαντλητικής προπόνησης και επίπονης επανάληψης ασκήσεων με στόχο τη διόρθωση ακόμη και των μικρότερων λαθών. Η πειθαρχία, η αντοχή και η προσπάθεια που τίθενται στη διαδικασία συμβάλλουν στην προσωπική ανάπτυξη και στη βελτίωση της εσωτερικής δύναμης των ασκούμενων.

Σήμερα το kendō είναι ένα άθλημα που ασκείται ευρέως σε όλες τις ηπείρους, υπό την εποπτεία της Διεθνούς Ομοσπονδίας Kendō και των σχετικών ηπειρωτικών ομοσπονδιών. Στην πατρίδα της, την Ιαπωνία, υπάρχουν περίπου 2 εκατομμύρια ασκούμενοι. Σε παγκόσμιο επίπεδο, υπάρχουν περίπου 5 εκατομμύρια ασκούμενοι kendō. Χάρη στη μεγάλη δημοτικότητα του ιαπωνικού πολιτισμού και της ποπ κουλτούρας, ο αριθμός των λάτρεις του kendō αυξάνεται κάθε χρόνο. Το Kendō είναι εξαιρετικά δημοφιλές σε όλο τον κόσμο λόγω της πλούσιας ιστορίας και της παιδαγωγικής του αξίας. Λόγω της αυξανόμενης δημοτικότητας του ιαπωνικού πολιτισμού, το kendō γίνεται όλο και πιο δημοφιλές επίσης. Τώρα μπορούμε να περιμένουμε μόνο και να δούμε αν ο αριθμός των ενθουσιωδών θα είναι υψηλότερος από ό, τι άλλες πολεμικές τέχνες budō.

Η Moya Matcha συνεργάστηκε στο Ευρωπαϊκό Κύπελλο Γυναικών Kendo στις 15 Φεβρουαρίου στη Βαρσοβία. Το άρθρο γράφτηκε σε συνεργασία με την Πολωνική Ομοσπονδία Kendo, που ήταν και η διοργανώτρια του τουρνουά.

Σήμερα είναι μια από τις πιο συναρπαστικές μέρες που ανυπομονώ στο ταξίδι μου στην Ιαπωνία. Οδηγώ για περισσότερα από τριάντα λεπτά τώρα, αφήνοντας την πόλη πολύ πίσω. Σύμφωνα με τον χάρτη, θα έπρεπε να φτάσω στον προορισμό μου πολύ σύντομα. Μετά από λίγα λεπτά περιπλάνησης μεταξύ των νοικοκυριών της γειτονιάς, αναγνωρίζω έναν περίπλοκο χαρακτήρα kanji σε έναν φράκτη – είναι το οικογενειακό όνομα που προσπαθώ να απομνημονεύσω από χθες το βράδυ. Ο ιδιοκτήτης με καλωσορίζει και με προσκαλεί στο σπίτι. Περνάμε από ένα σωρό κομμένα μπαμπού στον κήπο. Πίσω από το σπίτι βλέπω ένα μικρό ιδιωτικό χωράφι τσαγιού. Πριν προχωρήσουμε στο σκοπό της συνάντησής μας, δίνω στον οικοδεσπότη μου ένα omiyage, ένα ταξιδιωτικό σουβενίρ που είναι σχεδόν απαραίτητο στην Ιαπωνία. Μεταξύ άλλων, προφανώς έφερα το matcha μας από την Πολωνία.  

Κάθομαι στο τατάμι, χωρίς να σταματήσω να θαυμάζω όλα όσα με περιβάλλουν στο εσωτερικό αυτού του σπιτιού. Ήρθε μετά από λίγο, κουβαλώντας ένα κουτί cookies, για να συζητήσουμε τι έχουμε σχεδιάσει σήμερα. Υπάρχει επίσης τσάι. Μυρίζουν τόσο καλά που σχεδόν δεν μπορώ να επικεντρωθώ. Είναι αρχές Μαΐου, θα μπορούσε να είναι φρέσκο, φετινή συγκομιδή; Ρωτώ αν χρησιμοποίησε το σπιτικό του τσάι που είδα πίσω από το σπίτι. – Χαίρομαι που το ακούω! Και έχω υπέροχα νέα. Αυτό το φλιτζάνι τσάι είναι φτιαγμένο με matcha που μας φέρατε ως δώρο. Γνωρίζετε ήδη τη γεύση του και ήθελα να σας δω αν να καταλαβαίνετε τη διαφορά. Τώρα καταλαβαίνετε τον σκοπό της δουλειάς μου και δεν έχουμε ξεκινήσει ακόμη! Καθόμαστε στο σαλόνι του κ. Jun Tanimura, εκπροσώπου της 20ης γενιάς στην οικογένεια των παλαιότερων κατασκευαστών chasen στην Ιαπωνία. Εδώ και πεντακόσια χρόνια λειτουργούν το κατάστημά τους στην περιοχή Takayama του νομού Νάρα. Αυτές τις μέρες, από εδώ προέρχονται όλα τα χειροποίητα σκαλιστά στη χώρα. Είμαι εδώ για να μάθω πώς δημιουργούνται. 

Το Chasen 茶筌 είναι ένα σύρμα τσαγιού matcha από ένα κομμάτι μπαμπού, το οποίο χρησιμοποιείται στην ιαπωνική τελετή τσαγιού. Προφανώς, εάν χρησιμοποιείτε matcha χαμηλής ποιότητας, το αποτέλεσμα δεν θα είναι υπέροχο, ακόμα κι αν το συνδυάσετε με ένα ακριβό, χειροποίητο πλαίσιο. Σήμερα πρόκειται να μάθω ότι λειτουργεί και με τους δύο τρόπους. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε το καλύτερο, πιο premium τσάι στην Ιαπωνία. Χωρίς ένα εξίσου εξαιρετικό σύρμα μπαμπού, δεν θα μπορείτε να αναδείξετε ολόκληρο τον πλούτο της γεύσης. Ένας έμπειρος τεχνίτης χρειάζεται περίπου τρεις ώρες για να φέρει στη ζωή ένα chasen. Μια μέση εργάσιμη ημέρα στο εργαστήριο Tanimura αποδίδει περίπου τριάντα. Η ζήτηση είναι υψηλή, παρόλο που δεν λειτουργούν με συνηθισμένα καταστήματα. Κατασκευάζουν μόνο για ιδρύματα που σχετίζονται με την τελετή τσαγιού, καθώς και για ειδικές ατομικές παραγγελίες.

Πηγαίνουμε στο εργαστήριο, περνώντας ξανά από το σωρό των δέντρων. Το πρώτο και πιο σημαντικό βήμα στη διαδικασία κατασκευής του chasen είναι το υλικό – ένα υγιές δέντρο μπαμπού κατάλληλης διαμέτρου. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν διάφορα είδη, ανάλογα με τον τύπο του ελατηρίου (το οποίο, με τη σειρά του, εξαρτάται από την τελετή του σχολείου τσαγιού). Τα σκούρα chasen, τα οποία είναι φτιαγμένα από χρωματιστό ξύλο σήμερα, δεν διαφέρουν από τα κανονικά όσον αφορά την τιμή και την ποιότητα. Αρκετά ενδιαφέρον, ήταν κάποτε ένα πολύ πολυτελές προϊόν. Το σκούρο χρώμα ήταν μόνο μια ποιότητα του ξύλου, «καπνιστό» πάνω από το irori (ένα παραδοσιακό, εσωτερικό τζάκι που υπάρχει σε παλιά ιαπωνικά σπίτια) για περίπου εκατό χρόνια. Όμως, η ανάπτυξη της τεχνολογίας και της νέας αρχιτεκτονικής μείωσε τις προμήθειες αυτού του υλικού (που προήλθε τυχαία). 

Για την απόκτηση ξύλου κατάλληλου για την κατασκευή chasen, τα δέντρα πρέπει να κόβονται περίπου στην ηλικία των τριών ετών. Μετά το κόψιμο σιγοβράζονται για να απαλλαγούν από τη βρωμιά και το λάδι. Στη συνέχεια, γύρω στον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο, απλώνονται στους ορυζώνες (δεν χρησιμοποιούνται αυτήν την περίοδο του χρόνου), όπου οι παγωμένοι άνεμοι θα σκληρύνουν και θα μετατρέψουν το χρώμα τους από φυσικό πράσινο σε λευκό. Στη συνέχεια, αφήνονται να ωριμάσουν για δύο ή τρία χρόνια. Αυτό είναι όταν το ξύλο στεγνώνει και παίρνει την ελαφριά πορτοκαλί απόχρωση του. Παρόλο που χρειάζονται περίπου 15 εκατοστά μπαμπού για τη δημιουργία κάθε πλαισίου, ένα δέντρο θα παρέχει μόνο τρία ή τέσσερα κατάλληλα κομμάτια. Αυτό συμβαίνει επειδή η τοποθέτηση αρθρώσεων (κόμβοι) στο βύσμα είναι ζωτικής σημασίας. Αλλά τα υπόλοιπα δεν πάνε χαμένα – ο κ. Tanimura το χρησιμοποιεί για να φτιάξει άλλα σκεύη τελετής τσαγιού (δηλαδή chashaku, το κουταλάκι του γλυκού και hishaku, την κουτάλα νερού), καθώς και ξύλινα δοχεία και διάφορα διακοσμητικά. Ένα κομμάτι μπαμπού που προετοιμάζεται για ένα chasen ξυρίζεται απαλά στο πάνω μισό του με μια πλευρά ενός μαχαιριού. Ετσι μαλακώνει την επιφάνεια και διευκολύνει την εργασία. Στη συνέχεια, κόβεται κάθετα στο μισό (μόνο στο επίπεδο του ξυρισμένου άνω μέρους), στη συνέχεια κόβεται σε τέσσερα, οκτώ και επιτέλους δεκαέξι τμήματα πάχους 4 mm. Είναι προσεκτικά, αλλά σταθερά λυγισμένα προς τα έξω. 

Κάθε κλαδί πρέπει να χωριστεί σε δέρμα και σάρκα τώρα. Το περίγραμμα μεταξύ τους είναι ευδιάκριτα στη φωτογραφία. Το εσωτερικό φωτεινό μέρος είναι η σάρκα, η οποία αφαιρείται εύκολα όταν διαχωριστεί. Αυτό που απομένει είναι η λεπτή λωρίδα του πιο σκούρου δέρματος, η οποία τώρα κόβεται σταυρωτά πολύ λεπτά σε δόντια που ονομάζονται ho. Συνήθως υπάρχουν περίπου εκατό από αυτά (ανάλογα με τον τύπο του ελατηρίου, από 16 έως 160). Το μπαμπού είναι ένα ινώδες ξύλο που χωρίζεται εύκολα σε μεμονωμένα νήματα, ωστόσο αυτό το βήμα απαιτεί χρόνο και ακρίβεια. Το σκαλιστό τμήμα αφήνεται να μουλιάσει σε ζεστό νερό για να το κάνει πιο ευέλικτο. Μετά από μία ώρα, τα ho τοποθετούνται στο ξύλινο πλέγμα και ξυρίζονται με ένα μικρό μαχαίρι μέχρι να είναι πολύ λεπτό, ειδικά στις άκρες. Στη συνέχεια, χρησιμοποιώντας το ίδιο μαχαίρι, ο τεχνίτης τους κάμπτει ελαφρώς προς τα μέσα. Αυτό το βήμα είναι ένα πραγματικό τεστ για δεξιότητες στα χέρια του τεχνίτη. Οι ινες πρέπει να είναι πραγματικά λεπτές για να είναι ελαστικές, αλλά αρκετά παχιές για να παραμείνουν δυνατές. Το μέγεθός τους καθορίζεται από το συναίσθημα και τη διαίσθηση του τεχνίτη, που προκύπτει από πολλά χρόνια πρακτικής και εμπειρίας που πέρασαν από τις προηγούμενες γενιές. 

Οι πλευρές κάθε δοντιού (ho) στρογγυλοποιούνται για να αποφευχθεί η προσκόλληση λεπτής σκόνης τσαγιού από τις αιχμηρές άκρες τους. Η διαδικασία κατασκευής σταματά αργά. Από το Chasen λείπει ακόμα το νήμα. Θα χωρίσει τα δόντια στα μισά, δημιουργώντας μια εξωτερική και μια εσωτερική σειρά. Οι εξωτερικές ινες είναι λαξευμένες για να σχηματίσουν το τελικό σχήμα ενός πλαισίου. Το εσωτερικό αρπάζεται με το χέρι και στρίβεται μερικές φορές για να δημιουργήσει ένα κουλουριασμένο κορμό που, με το χρόνο και τη χρήση, θα ανοίξει σαν ένα λουλούδι. Το chasen είναι έτοιμο, ήρθε η ώρα να ξεκινήσετε τη θέρμανση νερού για το τσάι. Για καλύτερη κατανόηση ολόκληρης της διαδικασίας, σας ενθαρρύνουμε να παρακολουθήσετε αυτήν την ταινία από το εργαστήριο Tanimura. Ρωτώ για τη διάρκεια ζωής ενός chasen, αλλά η απάντηση του κ. Tanimura είναι ασαφής. Υπάρχουν πολλές θεωρίες. Άκουσα κάποτε για έναν άνδρα που χρησιμοποιεί μόνο κάθε chasen τρεις φορές. Το βρήκα παράλογο, πολύ σωστά, όπως αποδεικνύεται. Ο ειδικός που κάθεται δίπλα μου λέει ότι στα χέρια του κάθε chasen λειτουργεί άψογα για περίπου έξι μήνες καθημερινής χρήσης. – Αλλά δεν υπάρχει κανόνας – προσθέτει. – Απλά πρέπει να παρατηρήσετε την κατάσταση και να αφήσετε το chasen μόλις σταματήσει να σας δίνει ικανοποιητικά αποτελέσματα. Το χτυπημένο στο χέρι φλιτζάνι matcha θα έχει καλύτερη γεύση σήμερα από ό, τι στο παρελθόν, έτσι δεν είναι;